10d09e41aSPaolo Bonzini #ifndef QEMU_USB_H 20d09e41aSPaolo Bonzini #define QEMU_USB_H 30d09e41aSPaolo Bonzini 40d09e41aSPaolo Bonzini /* 50d09e41aSPaolo Bonzini * QEMU USB API 60d09e41aSPaolo Bonzini * 70d09e41aSPaolo Bonzini * Copyright (c) 2005 Fabrice Bellard 80d09e41aSPaolo Bonzini * 90d09e41aSPaolo Bonzini * Permission is hereby granted, free of charge, to any person obtaining a copy 100d09e41aSPaolo Bonzini * of this software and associated documentation files (the "Software"), to deal 110d09e41aSPaolo Bonzini * in the Software without restriction, including without limitation the rights 120d09e41aSPaolo Bonzini * to use, copy, modify, merge, publish, distribute, sublicense, and/or sell 130d09e41aSPaolo Bonzini * copies of the Software, and to permit persons to whom the Software is 140d09e41aSPaolo Bonzini * furnished to do so, subject to the following conditions: 150d09e41aSPaolo Bonzini * 160d09e41aSPaolo Bonzini * The above copyright notice and this permission notice shall be included in 170d09e41aSPaolo Bonzini * all copies or substantial portions of the Software. 180d09e41aSPaolo Bonzini * 190d09e41aSPaolo Bonzini * THE SOFTWARE IS PROVIDED "AS IS", WITHOUT WARRANTY OF ANY KIND, EXPRESS OR 200d09e41aSPaolo Bonzini * IMPLIED, INCLUDING BUT NOT LIMITED TO THE WARRANTIES OF MERCHANTABILITY, 210d09e41aSPaolo Bonzini * FITNESS FOR A PARTICULAR PURPOSE AND NONINFRINGEMENT. IN NO EVENT SHALL 220d09e41aSPaolo Bonzini * THE AUTHORS OR COPYRIGHT HOLDERS BE LIABLE FOR ANY CLAIM, DAMAGES OR OTHER 230d09e41aSPaolo Bonzini * LIABILITY, WHETHER IN AN ACTION OF CONTRACT, TORT OR OTHERWISE, ARISING FROM, 240d09e41aSPaolo Bonzini * OUT OF OR IN CONNECTION WITH THE SOFTWARE OR THE USE OR OTHER DEALINGS IN 250d09e41aSPaolo Bonzini * THE SOFTWARE. 260d09e41aSPaolo Bonzini */ 270d09e41aSPaolo Bonzini 280d09e41aSPaolo Bonzini #include "hw/qdev.h" 290d09e41aSPaolo Bonzini #include "qemu/queue.h" 300d09e41aSPaolo Bonzini 310d09e41aSPaolo Bonzini /* Constants related to the USB / PCI interaction */ 320d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_SBRN 0x60 /* Serial Bus Release Number Register */ 330d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_RELEASE_1 0x10 /* USB 1.0 */ 340d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_RELEASE_2 0x20 /* USB 2.0 */ 350d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_RELEASE_3 0x30 /* USB 3.0 */ 360d09e41aSPaolo Bonzini 370d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_TOKEN_SETUP 0x2d 380d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_TOKEN_IN 0x69 /* device -> host */ 390d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_TOKEN_OUT 0xe1 /* host -> device */ 400d09e41aSPaolo Bonzini 410d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_RET_SUCCESS (0) 420d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_RET_NODEV (-1) 430d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_RET_NAK (-2) 440d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_RET_STALL (-3) 450d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_RET_BABBLE (-4) 460d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_RET_IOERROR (-5) 470d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_RET_ASYNC (-6) 480d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_RET_ADD_TO_QUEUE (-7) 490d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_RET_REMOVE_FROM_QUEUE (-8) 500d09e41aSPaolo Bonzini 510d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_SPEED_LOW 0 520d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_SPEED_FULL 1 530d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_SPEED_HIGH 2 540d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_SPEED_SUPER 3 550d09e41aSPaolo Bonzini 560d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_SPEED_MASK_LOW (1 << USB_SPEED_LOW) 570d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_SPEED_MASK_FULL (1 << USB_SPEED_FULL) 580d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_SPEED_MASK_HIGH (1 << USB_SPEED_HIGH) 590d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_SPEED_MASK_SUPER (1 << USB_SPEED_SUPER) 600d09e41aSPaolo Bonzini 610d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_STATE_NOTATTACHED 0 620d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_STATE_ATTACHED 1 630d09e41aSPaolo Bonzini //#define USB_STATE_POWERED 2 640d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_STATE_DEFAULT 3 650d09e41aSPaolo Bonzini //#define USB_STATE_ADDRESS 4 660d09e41aSPaolo Bonzini //#define USB_STATE_CONFIGURED 5 670d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_STATE_SUSPENDED 6 680d09e41aSPaolo Bonzini 690d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_CLASS_AUDIO 1 700d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_CLASS_COMM 2 710d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_CLASS_HID 3 720d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_CLASS_PHYSICAL 5 730d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_CLASS_STILL_IMAGE 6 740d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_CLASS_PRINTER 7 750d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_CLASS_MASS_STORAGE 8 760d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_CLASS_HUB 9 770d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_CLASS_CDC_DATA 0x0a 780d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_CLASS_CSCID 0x0b 790d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_CLASS_CONTENT_SEC 0x0d 800d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_CLASS_APP_SPEC 0xfe 810d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_CLASS_VENDOR_SPEC 0xff 820d09e41aSPaolo Bonzini 830d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_SUBCLASS_UNDEFINED 0 840d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_SUBCLASS_AUDIO_CONTROL 1 850d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_SUBCLASS_AUDIO_STREAMING 2 860d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_SUBCLASS_AUDIO_MIDISTREAMING 3 870d09e41aSPaolo Bonzini 880d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_DIR_OUT 0 890d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_DIR_IN 0x80 900d09e41aSPaolo Bonzini 910d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_TYPE_MASK (0x03 << 5) 920d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_TYPE_STANDARD (0x00 << 5) 930d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_TYPE_CLASS (0x01 << 5) 940d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_TYPE_VENDOR (0x02 << 5) 950d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_TYPE_RESERVED (0x03 << 5) 960d09e41aSPaolo Bonzini 970d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_RECIP_MASK 0x1f 980d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_RECIP_DEVICE 0x00 990d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_RECIP_INTERFACE 0x01 1000d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_RECIP_ENDPOINT 0x02 1010d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_RECIP_OTHER 0x03 1020d09e41aSPaolo Bonzini 1030d09e41aSPaolo Bonzini #define DeviceRequest ((USB_DIR_IN|USB_TYPE_STANDARD|USB_RECIP_DEVICE)<<8) 1040d09e41aSPaolo Bonzini #define DeviceOutRequest ((USB_DIR_OUT|USB_TYPE_STANDARD|USB_RECIP_DEVICE)<<8) 1052b81ba53SGerd Hoffmann #define VendorDeviceRequest ((USB_DIR_IN|USB_TYPE_VENDOR|USB_RECIP_DEVICE)<<8) 1062b81ba53SGerd Hoffmann #define VendorDeviceOutRequest \ 1072b81ba53SGerd Hoffmann ((USB_DIR_OUT|USB_TYPE_VENDOR|USB_RECIP_DEVICE)<<8) 1082b81ba53SGerd Hoffmann 1090d09e41aSPaolo Bonzini #define InterfaceRequest \ 1100d09e41aSPaolo Bonzini ((USB_DIR_IN|USB_TYPE_STANDARD|USB_RECIP_INTERFACE)<<8) 1110d09e41aSPaolo Bonzini #define InterfaceOutRequest \ 1120d09e41aSPaolo Bonzini ((USB_DIR_OUT|USB_TYPE_STANDARD|USB_RECIP_INTERFACE)<<8) 1130d09e41aSPaolo Bonzini #define ClassInterfaceRequest \ 1140d09e41aSPaolo Bonzini ((USB_DIR_IN|USB_TYPE_CLASS|USB_RECIP_INTERFACE)<<8) 1150d09e41aSPaolo Bonzini #define ClassInterfaceOutRequest \ 1160d09e41aSPaolo Bonzini ((USB_DIR_OUT|USB_TYPE_CLASS|USB_RECIP_INTERFACE)<<8) 1172b81ba53SGerd Hoffmann #define VendorInterfaceRequest \ 1182b81ba53SGerd Hoffmann ((USB_DIR_IN|USB_TYPE_VENDOR|USB_RECIP_INTERFACE)<<8) 1192b81ba53SGerd Hoffmann #define VendorInterfaceOutRequest \ 1202b81ba53SGerd Hoffmann ((USB_DIR_OUT|USB_TYPE_VENDOR|USB_RECIP_INTERFACE)<<8) 1212b81ba53SGerd Hoffmann 1222b81ba53SGerd Hoffmann #define EndpointRequest ((USB_DIR_IN|USB_TYPE_STANDARD|USB_RECIP_ENDPOINT)<<8) 1232b81ba53SGerd Hoffmann #define EndpointOutRequest \ 1242b81ba53SGerd Hoffmann ((USB_DIR_OUT|USB_TYPE_STANDARD|USB_RECIP_ENDPOINT)<<8) 1250d09e41aSPaolo Bonzini 1260d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_REQ_GET_STATUS 0x00 1270d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_REQ_CLEAR_FEATURE 0x01 1280d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_REQ_SET_FEATURE 0x03 1290d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_REQ_SET_ADDRESS 0x05 1300d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_REQ_GET_DESCRIPTOR 0x06 1310d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_REQ_SET_DESCRIPTOR 0x07 1320d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_REQ_GET_CONFIGURATION 0x08 1330d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_REQ_SET_CONFIGURATION 0x09 1340d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_REQ_GET_INTERFACE 0x0A 1350d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_REQ_SET_INTERFACE 0x0B 1360d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_REQ_SYNCH_FRAME 0x0C 1370d09e41aSPaolo Bonzini 1380d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_DEVICE_SELF_POWERED 0 1390d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_DEVICE_REMOTE_WAKEUP 1 1400d09e41aSPaolo Bonzini 1410d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_DT_DEVICE 0x01 1420d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_DT_CONFIG 0x02 1430d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_DT_STRING 0x03 1440d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_DT_INTERFACE 0x04 1450d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_DT_ENDPOINT 0x05 1460d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_DT_DEVICE_QUALIFIER 0x06 1470d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_DT_OTHER_SPEED_CONFIG 0x07 1480d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_DT_DEBUG 0x0A 1490d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_DT_INTERFACE_ASSOC 0x0B 1500d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_DT_BOS 0x0F 1510d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_DT_DEVICE_CAPABILITY 0x10 1520d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_DT_CS_INTERFACE 0x24 1530d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_DT_CS_ENDPOINT 0x25 1540d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_DT_ENDPOINT_COMPANION 0x30 1550d09e41aSPaolo Bonzini 1560d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_DEV_CAP_WIRELESS 0x01 1570d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_DEV_CAP_USB2_EXT 0x02 1580d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_DEV_CAP_SUPERSPEED 0x03 1590d09e41aSPaolo Bonzini 160bd93976aSPantelis Koukousoulas #define USB_CFG_ATT_ONE (1 << 7) /* should always be set */ 161bd93976aSPantelis Koukousoulas #define USB_CFG_ATT_SELFPOWER (1 << 6) 162bd93976aSPantelis Koukousoulas #define USB_CFG_ATT_WAKEUP (1 << 5) 163bd93976aSPantelis Koukousoulas #define USB_CFG_ATT_BATTERY (1 << 4) 164bd93976aSPantelis Koukousoulas 1650d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_ENDPOINT_XFER_CONTROL 0 1660d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_ENDPOINT_XFER_ISOC 1 1670d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_ENDPOINT_XFER_BULK 2 1680d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_ENDPOINT_XFER_INT 3 1690d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_ENDPOINT_XFER_INVALID 255 1700d09e41aSPaolo Bonzini 1710d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_INTERFACE_INVALID 255 1720d09e41aSPaolo Bonzini 1730d09e41aSPaolo Bonzini typedef struct USBBus USBBus; 1740d09e41aSPaolo Bonzini typedef struct USBBusOps USBBusOps; 1750d09e41aSPaolo Bonzini typedef struct USBPort USBPort; 1760d09e41aSPaolo Bonzini typedef struct USBDevice USBDevice; 1770d09e41aSPaolo Bonzini typedef struct USBPacket USBPacket; 1780d09e41aSPaolo Bonzini typedef struct USBCombinedPacket USBCombinedPacket; 1790d09e41aSPaolo Bonzini typedef struct USBEndpoint USBEndpoint; 1800d09e41aSPaolo Bonzini 1810d09e41aSPaolo Bonzini typedef struct USBDesc USBDesc; 1820d09e41aSPaolo Bonzini typedef struct USBDescID USBDescID; 1830d09e41aSPaolo Bonzini typedef struct USBDescDevice USBDescDevice; 1840d09e41aSPaolo Bonzini typedef struct USBDescConfig USBDescConfig; 1850d09e41aSPaolo Bonzini typedef struct USBDescIfaceAssoc USBDescIfaceAssoc; 1860d09e41aSPaolo Bonzini typedef struct USBDescIface USBDescIface; 1870d09e41aSPaolo Bonzini typedef struct USBDescEndpoint USBDescEndpoint; 1880d09e41aSPaolo Bonzini typedef struct USBDescOther USBDescOther; 1890d09e41aSPaolo Bonzini typedef struct USBDescString USBDescString; 1905319dc7bSGerd Hoffmann typedef struct USBDescMSOS USBDescMSOS; 1910d09e41aSPaolo Bonzini 1920d09e41aSPaolo Bonzini struct USBDescString { 1930d09e41aSPaolo Bonzini uint8_t index; 1940d09e41aSPaolo Bonzini char *str; 1950d09e41aSPaolo Bonzini QLIST_ENTRY(USBDescString) next; 1960d09e41aSPaolo Bonzini }; 1970d09e41aSPaolo Bonzini 1980d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_MAX_ENDPOINTS 15 1990d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_MAX_INTERFACES 16 2000d09e41aSPaolo Bonzini 2010d09e41aSPaolo Bonzini struct USBEndpoint { 2020d09e41aSPaolo Bonzini uint8_t nr; 2030d09e41aSPaolo Bonzini uint8_t pid; 2040d09e41aSPaolo Bonzini uint8_t type; 2050d09e41aSPaolo Bonzini uint8_t ifnum; 2060d09e41aSPaolo Bonzini int max_packet_size; 20704b300f8SHans de Goede int max_streams; 2080d09e41aSPaolo Bonzini bool pipeline; 2090d09e41aSPaolo Bonzini bool halted; 2100d09e41aSPaolo Bonzini USBDevice *dev; 2110d09e41aSPaolo Bonzini QTAILQ_HEAD(, USBPacket) queue; 2120d09e41aSPaolo Bonzini }; 2130d09e41aSPaolo Bonzini 2140d09e41aSPaolo Bonzini enum USBDeviceFlags { 2150d09e41aSPaolo Bonzini USB_DEV_FLAG_FULL_PATH, 2160d09e41aSPaolo Bonzini USB_DEV_FLAG_IS_HOST, 2175319dc7bSGerd Hoffmann USB_DEV_FLAG_MSOS_DESC_ENABLE, 2185319dc7bSGerd Hoffmann USB_DEV_FLAG_MSOS_DESC_IN_USE, 2190d09e41aSPaolo Bonzini }; 2200d09e41aSPaolo Bonzini 2210d09e41aSPaolo Bonzini /* definition of a USB device */ 2220d09e41aSPaolo Bonzini struct USBDevice { 2230d09e41aSPaolo Bonzini DeviceState qdev; 2240d09e41aSPaolo Bonzini USBPort *port; 2250d09e41aSPaolo Bonzini char *port_path; 22671938a09SGerd Hoffmann char *serial; 2270d09e41aSPaolo Bonzini void *opaque; 2280d09e41aSPaolo Bonzini uint32_t flags; 2290d09e41aSPaolo Bonzini 2300d09e41aSPaolo Bonzini /* Actual connected speed */ 2310d09e41aSPaolo Bonzini int speed; 2320d09e41aSPaolo Bonzini /* Supported speeds, not in info because it may be variable (hostdevs) */ 2330d09e41aSPaolo Bonzini int speedmask; 2340d09e41aSPaolo Bonzini uint8_t addr; 2350d09e41aSPaolo Bonzini char product_desc[32]; 2360d09e41aSPaolo Bonzini int auto_attach; 2370d09e41aSPaolo Bonzini int attached; 2380d09e41aSPaolo Bonzini 2390d09e41aSPaolo Bonzini int32_t state; 2400d09e41aSPaolo Bonzini uint8_t setup_buf[8]; 2410d09e41aSPaolo Bonzini uint8_t data_buf[4096]; 2420d09e41aSPaolo Bonzini int32_t remote_wakeup; 2430d09e41aSPaolo Bonzini int32_t setup_state; 2440d09e41aSPaolo Bonzini int32_t setup_len; 2450d09e41aSPaolo Bonzini int32_t setup_index; 2460d09e41aSPaolo Bonzini 2470d09e41aSPaolo Bonzini USBEndpoint ep_ctl; 2480d09e41aSPaolo Bonzini USBEndpoint ep_in[USB_MAX_ENDPOINTS]; 2490d09e41aSPaolo Bonzini USBEndpoint ep_out[USB_MAX_ENDPOINTS]; 2500d09e41aSPaolo Bonzini 2510d09e41aSPaolo Bonzini QLIST_HEAD(, USBDescString) strings; 2520d09e41aSPaolo Bonzini const USBDesc *usb_desc; /* Overrides class usb_desc if not NULL */ 2530d09e41aSPaolo Bonzini const USBDescDevice *device; 2540d09e41aSPaolo Bonzini 2550d09e41aSPaolo Bonzini int configuration; 2560d09e41aSPaolo Bonzini int ninterfaces; 2570d09e41aSPaolo Bonzini int altsetting[USB_MAX_INTERFACES]; 2580d09e41aSPaolo Bonzini const USBDescConfig *config; 2590d09e41aSPaolo Bonzini const USBDescIface *ifaces[USB_MAX_INTERFACES]; 2600d09e41aSPaolo Bonzini }; 2610d09e41aSPaolo Bonzini 2620d09e41aSPaolo Bonzini #define TYPE_USB_DEVICE "usb-device" 2630d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_DEVICE(obj) \ 2640d09e41aSPaolo Bonzini OBJECT_CHECK(USBDevice, (obj), TYPE_USB_DEVICE) 2650d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_DEVICE_CLASS(klass) \ 2660d09e41aSPaolo Bonzini OBJECT_CLASS_CHECK(USBDeviceClass, (klass), TYPE_USB_DEVICE) 2670d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_DEVICE_GET_CLASS(obj) \ 2680d09e41aSPaolo Bonzini OBJECT_GET_CLASS(USBDeviceClass, (obj), TYPE_USB_DEVICE) 2690d09e41aSPaolo Bonzini 270*7d553f27SGonglei typedef void (*USBDeviceRealize)(USBDevice *dev, Error **errp); 271*7d553f27SGonglei typedef void (*USBDeviceUnrealize)(USBDevice *dev, Error **errp); 272*7d553f27SGonglei 2730d09e41aSPaolo Bonzini typedef struct USBDeviceClass { 2740d09e41aSPaolo Bonzini DeviceClass parent_class; 2750d09e41aSPaolo Bonzini 2760d09e41aSPaolo Bonzini int (*init)(USBDevice *dev); 2770d09e41aSPaolo Bonzini 278*7d553f27SGonglei USBDeviceRealize realize; 279*7d553f27SGonglei USBDeviceUnrealize unrealize; 280*7d553f27SGonglei 2810d09e41aSPaolo Bonzini /* 2820d09e41aSPaolo Bonzini * Walk (enabled) downstream ports, check for a matching device. 2830d09e41aSPaolo Bonzini * Only hubs implement this. 2840d09e41aSPaolo Bonzini */ 2850d09e41aSPaolo Bonzini USBDevice *(*find_device)(USBDevice *dev, uint8_t addr); 2860d09e41aSPaolo Bonzini 2870d09e41aSPaolo Bonzini /* 2880d09e41aSPaolo Bonzini * Called when a packet is canceled. 2890d09e41aSPaolo Bonzini */ 2900d09e41aSPaolo Bonzini void (*cancel_packet)(USBDevice *dev, USBPacket *p); 2910d09e41aSPaolo Bonzini 2920d09e41aSPaolo Bonzini /* 2930d09e41aSPaolo Bonzini * Called when device is destroyed. 2940d09e41aSPaolo Bonzini */ 2950d09e41aSPaolo Bonzini void (*handle_destroy)(USBDevice *dev); 2960d09e41aSPaolo Bonzini 2970d09e41aSPaolo Bonzini /* 2980d09e41aSPaolo Bonzini * Attach the device 2990d09e41aSPaolo Bonzini */ 3000d09e41aSPaolo Bonzini void (*handle_attach)(USBDevice *dev); 3010d09e41aSPaolo Bonzini 3020d09e41aSPaolo Bonzini /* 3030d09e41aSPaolo Bonzini * Reset the device 3040d09e41aSPaolo Bonzini */ 3050d09e41aSPaolo Bonzini void (*handle_reset)(USBDevice *dev); 3060d09e41aSPaolo Bonzini 3070d09e41aSPaolo Bonzini /* 3080d09e41aSPaolo Bonzini * Process control request. 3090d09e41aSPaolo Bonzini * Called from handle_packet(). 3100d09e41aSPaolo Bonzini * 3110d09e41aSPaolo Bonzini * Status gets stored in p->status, and if p->status == USB_RET_SUCCESS 3120d09e41aSPaolo Bonzini * then the number of bytes transferred is stored in p->actual_length 3130d09e41aSPaolo Bonzini */ 3140d09e41aSPaolo Bonzini void (*handle_control)(USBDevice *dev, USBPacket *p, int request, int value, 3150d09e41aSPaolo Bonzini int index, int length, uint8_t *data); 3160d09e41aSPaolo Bonzini 3170d09e41aSPaolo Bonzini /* 3180d09e41aSPaolo Bonzini * Process data transfers (both BULK and ISOC). 3190d09e41aSPaolo Bonzini * Called from handle_packet(). 3200d09e41aSPaolo Bonzini * 3210d09e41aSPaolo Bonzini * Status gets stored in p->status, and if p->status == USB_RET_SUCCESS 3220d09e41aSPaolo Bonzini * then the number of bytes transferred is stored in p->actual_length 3230d09e41aSPaolo Bonzini */ 3240d09e41aSPaolo Bonzini void (*handle_data)(USBDevice *dev, USBPacket *p); 3250d09e41aSPaolo Bonzini 3260d09e41aSPaolo Bonzini void (*set_interface)(USBDevice *dev, int interface, 3270d09e41aSPaolo Bonzini int alt_old, int alt_new); 3280d09e41aSPaolo Bonzini 3290d09e41aSPaolo Bonzini /* 3300d09e41aSPaolo Bonzini * Called when the hcd is done queuing packets for an endpoint, only 3310d09e41aSPaolo Bonzini * necessary for devices which can return USB_RET_ADD_TO_QUEUE. 3320d09e41aSPaolo Bonzini */ 3330d09e41aSPaolo Bonzini void (*flush_ep_queue)(USBDevice *dev, USBEndpoint *ep); 3340d09e41aSPaolo Bonzini 3350d09e41aSPaolo Bonzini /* 3360d09e41aSPaolo Bonzini * Called by the hcd to let the device know the queue for an endpoint 3370d09e41aSPaolo Bonzini * has been unlinked / stopped. Optional may be NULL. 3380d09e41aSPaolo Bonzini */ 3390d09e41aSPaolo Bonzini void (*ep_stopped)(USBDevice *dev, USBEndpoint *ep); 3400d09e41aSPaolo Bonzini 3413b444eadSHans de Goede /* 3423b444eadSHans de Goede * Called by the hcd to alloc / free streams on a bulk endpoint. 3433b444eadSHans de Goede * Optional may be NULL. 3443b444eadSHans de Goede */ 3453b444eadSHans de Goede int (*alloc_streams)(USBDevice *dev, USBEndpoint **eps, int nr_eps, 3463b444eadSHans de Goede int streams); 3473b444eadSHans de Goede void (*free_streams)(USBDevice *dev, USBEndpoint **eps, int nr_eps); 3483b444eadSHans de Goede 3490d09e41aSPaolo Bonzini const char *product_desc; 3500d09e41aSPaolo Bonzini const USBDesc *usb_desc; 3510d09e41aSPaolo Bonzini } USBDeviceClass; 3520d09e41aSPaolo Bonzini 3530d09e41aSPaolo Bonzini typedef struct USBPortOps { 3540d09e41aSPaolo Bonzini void (*attach)(USBPort *port); 3550d09e41aSPaolo Bonzini void (*detach)(USBPort *port); 3560d09e41aSPaolo Bonzini /* 3570d09e41aSPaolo Bonzini * This gets called when a device downstream from the device attached to 3580d09e41aSPaolo Bonzini * the port (iow attached through a hub) gets detached. 3590d09e41aSPaolo Bonzini */ 3600d09e41aSPaolo Bonzini void (*child_detach)(USBPort *port, USBDevice *child); 3610d09e41aSPaolo Bonzini void (*wakeup)(USBPort *port); 3620d09e41aSPaolo Bonzini /* 3630d09e41aSPaolo Bonzini * Note that port->dev will be different then the device from which 3640d09e41aSPaolo Bonzini * the packet originated when a hub is involved. 3650d09e41aSPaolo Bonzini */ 3660d09e41aSPaolo Bonzini void (*complete)(USBPort *port, USBPacket *p); 3670d09e41aSPaolo Bonzini } USBPortOps; 3680d09e41aSPaolo Bonzini 3690d09e41aSPaolo Bonzini /* USB port on which a device can be connected */ 3700d09e41aSPaolo Bonzini struct USBPort { 3710d09e41aSPaolo Bonzini USBDevice *dev; 3720d09e41aSPaolo Bonzini int speedmask; 37347b5264eSAnthony Liguori int hubcount; 3740d09e41aSPaolo Bonzini char path[16]; 3750d09e41aSPaolo Bonzini USBPortOps *ops; 3760d09e41aSPaolo Bonzini void *opaque; 3770d09e41aSPaolo Bonzini int index; /* internal port index, may be used with the opaque */ 3780d09e41aSPaolo Bonzini QTAILQ_ENTRY(USBPort) next; 3790d09e41aSPaolo Bonzini }; 3800d09e41aSPaolo Bonzini 3810d09e41aSPaolo Bonzini typedef void USBCallback(USBPacket * packet, void *opaque); 3820d09e41aSPaolo Bonzini 3830d09e41aSPaolo Bonzini typedef enum USBPacketState { 3840d09e41aSPaolo Bonzini USB_PACKET_UNDEFINED = 0, 3850d09e41aSPaolo Bonzini USB_PACKET_SETUP, 3860d09e41aSPaolo Bonzini USB_PACKET_QUEUED, 3870d09e41aSPaolo Bonzini USB_PACKET_ASYNC, 3880d09e41aSPaolo Bonzini USB_PACKET_COMPLETE, 3890d09e41aSPaolo Bonzini USB_PACKET_CANCELED, 3900d09e41aSPaolo Bonzini } USBPacketState; 3910d09e41aSPaolo Bonzini 3920d09e41aSPaolo Bonzini /* Structure used to hold information about an active USB packet. */ 3930d09e41aSPaolo Bonzini struct USBPacket { 3940d09e41aSPaolo Bonzini /* Data fields for use by the driver. */ 3950d09e41aSPaolo Bonzini int pid; 3960d09e41aSPaolo Bonzini uint64_t id; 3970d09e41aSPaolo Bonzini USBEndpoint *ep; 3980d09e41aSPaolo Bonzini unsigned int stream; 3990d09e41aSPaolo Bonzini QEMUIOVector iov; 4000d09e41aSPaolo Bonzini uint64_t parameter; /* control transfers */ 4010d09e41aSPaolo Bonzini bool short_not_ok; 4020d09e41aSPaolo Bonzini bool int_req; 4030d09e41aSPaolo Bonzini int status; /* USB_RET_* status code */ 4040d09e41aSPaolo Bonzini int actual_length; /* Number of bytes actually transferred */ 4050d09e41aSPaolo Bonzini /* Internal use by the USB layer. */ 4060d09e41aSPaolo Bonzini USBPacketState state; 4070d09e41aSPaolo Bonzini USBCombinedPacket *combined; 4080d09e41aSPaolo Bonzini QTAILQ_ENTRY(USBPacket) queue; 4090d09e41aSPaolo Bonzini QTAILQ_ENTRY(USBPacket) combined_entry; 4100d09e41aSPaolo Bonzini }; 4110d09e41aSPaolo Bonzini 4120d09e41aSPaolo Bonzini struct USBCombinedPacket { 4130d09e41aSPaolo Bonzini USBPacket *first; 4140d09e41aSPaolo Bonzini QTAILQ_HEAD(packets_head, USBPacket) packets; 4150d09e41aSPaolo Bonzini QEMUIOVector iov; 4160d09e41aSPaolo Bonzini }; 4170d09e41aSPaolo Bonzini 4180d09e41aSPaolo Bonzini void usb_packet_init(USBPacket *p); 4190d09e41aSPaolo Bonzini void usb_packet_set_state(USBPacket *p, USBPacketState state); 4200d09e41aSPaolo Bonzini void usb_packet_check_state(USBPacket *p, USBPacketState expected); 4210d09e41aSPaolo Bonzini void usb_packet_setup(USBPacket *p, int pid, 4220d09e41aSPaolo Bonzini USBEndpoint *ep, unsigned int stream, 4230d09e41aSPaolo Bonzini uint64_t id, bool short_not_ok, bool int_req); 4240d09e41aSPaolo Bonzini void usb_packet_addbuf(USBPacket *p, void *ptr, size_t len); 4250d09e41aSPaolo Bonzini int usb_packet_map(USBPacket *p, QEMUSGList *sgl); 4260d09e41aSPaolo Bonzini void usb_packet_unmap(USBPacket *p, QEMUSGList *sgl); 4270d09e41aSPaolo Bonzini void usb_packet_copy(USBPacket *p, void *ptr, size_t bytes); 4280d09e41aSPaolo Bonzini void usb_packet_skip(USBPacket *p, size_t bytes); 4290d09e41aSPaolo Bonzini size_t usb_packet_size(USBPacket *p); 4300d09e41aSPaolo Bonzini void usb_packet_cleanup(USBPacket *p); 4310d09e41aSPaolo Bonzini 4320d09e41aSPaolo Bonzini static inline bool usb_packet_is_inflight(USBPacket *p) 4330d09e41aSPaolo Bonzini { 4340d09e41aSPaolo Bonzini return (p->state == USB_PACKET_QUEUED || 4350d09e41aSPaolo Bonzini p->state == USB_PACKET_ASYNC); 4360d09e41aSPaolo Bonzini } 4370d09e41aSPaolo Bonzini 4380d09e41aSPaolo Bonzini USBDevice *usb_find_device(USBPort *port, uint8_t addr); 4390d09e41aSPaolo Bonzini 4400d09e41aSPaolo Bonzini void usb_handle_packet(USBDevice *dev, USBPacket *p); 4410d09e41aSPaolo Bonzini void usb_packet_complete(USBDevice *dev, USBPacket *p); 4420d09e41aSPaolo Bonzini void usb_packet_complete_one(USBDevice *dev, USBPacket *p); 4430d09e41aSPaolo Bonzini void usb_cancel_packet(USBPacket * p); 4440d09e41aSPaolo Bonzini 4450d09e41aSPaolo Bonzini void usb_ep_init(USBDevice *dev); 4460d09e41aSPaolo Bonzini void usb_ep_reset(USBDevice *dev); 4470d09e41aSPaolo Bonzini void usb_ep_dump(USBDevice *dev); 4480d09e41aSPaolo Bonzini struct USBEndpoint *usb_ep_get(USBDevice *dev, int pid, int ep); 4490d09e41aSPaolo Bonzini uint8_t usb_ep_get_type(USBDevice *dev, int pid, int ep); 4500d09e41aSPaolo Bonzini uint8_t usb_ep_get_ifnum(USBDevice *dev, int pid, int ep); 4510d09e41aSPaolo Bonzini void usb_ep_set_type(USBDevice *dev, int pid, int ep, uint8_t type); 4520d09e41aSPaolo Bonzini void usb_ep_set_ifnum(USBDevice *dev, int pid, int ep, uint8_t ifnum); 4530d09e41aSPaolo Bonzini void usb_ep_set_max_packet_size(USBDevice *dev, int pid, int ep, 4540d09e41aSPaolo Bonzini uint16_t raw); 4550d09e41aSPaolo Bonzini int usb_ep_get_max_packet_size(USBDevice *dev, int pid, int ep); 45604b300f8SHans de Goede void usb_ep_set_max_streams(USBDevice *dev, int pid, int ep, uint8_t raw); 45704b300f8SHans de Goede int usb_ep_get_max_streams(USBDevice *dev, int pid, int ep); 4580d09e41aSPaolo Bonzini void usb_ep_set_pipeline(USBDevice *dev, int pid, int ep, bool enabled); 4590d09e41aSPaolo Bonzini void usb_ep_set_halted(USBDevice *dev, int pid, int ep, bool halted); 4600d09e41aSPaolo Bonzini USBPacket *usb_ep_find_packet_by_id(USBDevice *dev, int pid, int ep, 4610d09e41aSPaolo Bonzini uint64_t id); 4620d09e41aSPaolo Bonzini 4630d09e41aSPaolo Bonzini void usb_ep_combine_input_packets(USBEndpoint *ep); 4640d09e41aSPaolo Bonzini void usb_combined_input_packet_complete(USBDevice *dev, USBPacket *p); 4650d09e41aSPaolo Bonzini void usb_combined_packet_cancel(USBDevice *dev, USBPacket *p); 4660d09e41aSPaolo Bonzini 467b791c3b3SGerd Hoffmann void usb_pick_speed(USBPort *port); 4680d09e41aSPaolo Bonzini void usb_attach(USBPort *port); 4690d09e41aSPaolo Bonzini void usb_detach(USBPort *port); 4700d09e41aSPaolo Bonzini void usb_port_reset(USBPort *port); 4710d09e41aSPaolo Bonzini void usb_device_reset(USBDevice *dev); 4720d09e41aSPaolo Bonzini void usb_wakeup(USBEndpoint *ep, unsigned int stream); 4730d09e41aSPaolo Bonzini void usb_generic_async_ctrl_complete(USBDevice *s, USBPacket *p); 4740d09e41aSPaolo Bonzini int set_usb_string(uint8_t *buf, const char *str); 4750d09e41aSPaolo Bonzini 4760d09e41aSPaolo Bonzini /* usb-linux.c */ 4770d09e41aSPaolo Bonzini USBDevice *usb_host_device_open(USBBus *bus, const char *devname); 4780d09e41aSPaolo Bonzini void usb_host_info(Monitor *mon, const QDict *qdict); 4790d09e41aSPaolo Bonzini 4800d09e41aSPaolo Bonzini /* usb ports of the VM */ 4810d09e41aSPaolo Bonzini 4820d09e41aSPaolo Bonzini #define VM_USB_HUB_SIZE 8 4830d09e41aSPaolo Bonzini 484f13bef95SStefan Weil /* hw/usb/hdc-musb.c */ 485f13bef95SStefan Weil 4860d09e41aSPaolo Bonzini enum musb_irq_source_e { 4870d09e41aSPaolo Bonzini musb_irq_suspend = 0, 4880d09e41aSPaolo Bonzini musb_irq_resume, 4890d09e41aSPaolo Bonzini musb_irq_rst_babble, 4900d09e41aSPaolo Bonzini musb_irq_sof, 4910d09e41aSPaolo Bonzini musb_irq_connect, 4920d09e41aSPaolo Bonzini musb_irq_disconnect, 4930d09e41aSPaolo Bonzini musb_irq_vbus_request, 4940d09e41aSPaolo Bonzini musb_irq_vbus_error, 4950d09e41aSPaolo Bonzini musb_irq_rx, 4960d09e41aSPaolo Bonzini musb_irq_tx, 4970d09e41aSPaolo Bonzini musb_set_vbus, 4980d09e41aSPaolo Bonzini musb_set_session, 4990d09e41aSPaolo Bonzini /* Add new interrupts here */ 5000d09e41aSPaolo Bonzini musb_irq_max, /* total number of interrupts defined */ 5010d09e41aSPaolo Bonzini }; 5020d09e41aSPaolo Bonzini 5030d09e41aSPaolo Bonzini typedef struct MUSBState MUSBState; 504f13bef95SStefan Weil 505f13bef95SStefan Weil extern CPUReadMemoryFunc * const musb_read[]; 506f13bef95SStefan Weil extern CPUWriteMemoryFunc * const musb_write[]; 507f13bef95SStefan Weil 5080d09e41aSPaolo Bonzini MUSBState *musb_init(DeviceState *parent_device, int gpio_base); 5090d09e41aSPaolo Bonzini void musb_reset(MUSBState *s); 5100d09e41aSPaolo Bonzini uint32_t musb_core_intr_get(MUSBState *s); 5110d09e41aSPaolo Bonzini void musb_core_intr_clear(MUSBState *s, uint32_t mask); 5120d09e41aSPaolo Bonzini void musb_set_size(MUSBState *s, int epnum, int size, int is_tx); 5130d09e41aSPaolo Bonzini 5140d09e41aSPaolo Bonzini /* usb-bus.c */ 5150d09e41aSPaolo Bonzini 5160d09e41aSPaolo Bonzini #define TYPE_USB_BUS "usb-bus" 5170d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_BUS(obj) OBJECT_CHECK(USBBus, (obj), TYPE_USB_BUS) 5180d09e41aSPaolo Bonzini 5190d09e41aSPaolo Bonzini struct USBBus { 5200d09e41aSPaolo Bonzini BusState qbus; 5210d09e41aSPaolo Bonzini USBBusOps *ops; 5220d09e41aSPaolo Bonzini int busnr; 5230d09e41aSPaolo Bonzini int nfree; 5240d09e41aSPaolo Bonzini int nused; 5250d09e41aSPaolo Bonzini QTAILQ_HEAD(, USBPort) free; 5260d09e41aSPaolo Bonzini QTAILQ_HEAD(, USBPort) used; 5270d09e41aSPaolo Bonzini QTAILQ_ENTRY(USBBus) next; 5280d09e41aSPaolo Bonzini }; 5290d09e41aSPaolo Bonzini 5300d09e41aSPaolo Bonzini struct USBBusOps { 5310d09e41aSPaolo Bonzini int (*register_companion)(USBBus *bus, USBPort *ports[], 5320d09e41aSPaolo Bonzini uint32_t portcount, uint32_t firstport); 5330d09e41aSPaolo Bonzini void (*wakeup_endpoint)(USBBus *bus, USBEndpoint *ep, unsigned int stream); 5340d09e41aSPaolo Bonzini }; 5350d09e41aSPaolo Bonzini 536c889b3a5SAndreas Färber void usb_bus_new(USBBus *bus, size_t bus_size, 537c889b3a5SAndreas Färber USBBusOps *ops, DeviceState *host); 538e5a9beceSGonglei void usb_bus_release(USBBus *bus); 5390d09e41aSPaolo Bonzini USBBus *usb_bus_find(int busnr); 5400d09e41aSPaolo Bonzini void usb_legacy_register(const char *typename, const char *usbdevice_name, 5410d09e41aSPaolo Bonzini USBDevice *(*usbdevice_init)(USBBus *bus, 5420d09e41aSPaolo Bonzini const char *params)); 5430d09e41aSPaolo Bonzini USBDevice *usb_create(USBBus *bus, const char *name); 5440d09e41aSPaolo Bonzini USBDevice *usb_create_simple(USBBus *bus, const char *name); 5450d09e41aSPaolo Bonzini USBDevice *usbdevice_create(const char *cmdline); 5460d09e41aSPaolo Bonzini void usb_register_port(USBBus *bus, USBPort *port, void *opaque, int index, 5470d09e41aSPaolo Bonzini USBPortOps *ops, int speedmask); 5480d09e41aSPaolo Bonzini int usb_register_companion(const char *masterbus, USBPort *ports[], 5490d09e41aSPaolo Bonzini uint32_t portcount, uint32_t firstport, 5500d09e41aSPaolo Bonzini void *opaque, USBPortOps *ops, int speedmask); 5510d09e41aSPaolo Bonzini void usb_port_location(USBPort *downstream, USBPort *upstream, int portnr); 5520d09e41aSPaolo Bonzini void usb_unregister_port(USBBus *bus, USBPort *port); 553*7d553f27SGonglei void usb_claim_port(USBDevice *dev, Error **errp); 5540d09e41aSPaolo Bonzini void usb_release_port(USBDevice *dev); 555*7d553f27SGonglei void usb_device_attach(USBDevice *dev, Error **errp); 5560d09e41aSPaolo Bonzini int usb_device_detach(USBDevice *dev); 5570d09e41aSPaolo Bonzini int usb_device_delete_addr(int busnr, int addr); 5580d09e41aSPaolo Bonzini 5590d09e41aSPaolo Bonzini static inline USBBus *usb_bus_from_device(USBDevice *d) 5600d09e41aSPaolo Bonzini { 5610d09e41aSPaolo Bonzini return DO_UPCAST(USBBus, qbus, d->qdev.parent_bus); 5620d09e41aSPaolo Bonzini } 5630d09e41aSPaolo Bonzini 5640d09e41aSPaolo Bonzini extern const VMStateDescription vmstate_usb_device; 5650d09e41aSPaolo Bonzini 5660d09e41aSPaolo Bonzini #define VMSTATE_USB_DEVICE(_field, _state) { \ 5670d09e41aSPaolo Bonzini .name = (stringify(_field)), \ 5680d09e41aSPaolo Bonzini .size = sizeof(USBDevice), \ 5690d09e41aSPaolo Bonzini .vmsd = &vmstate_usb_device, \ 5700d09e41aSPaolo Bonzini .flags = VMS_STRUCT, \ 5710d09e41aSPaolo Bonzini .offset = vmstate_offset_value(_state, _field, USBDevice), \ 5720d09e41aSPaolo Bonzini } 5730d09e41aSPaolo Bonzini 5740d09e41aSPaolo Bonzini USBDevice *usb_device_find_device(USBDevice *dev, uint8_t addr); 5750d09e41aSPaolo Bonzini 5760d09e41aSPaolo Bonzini void usb_device_cancel_packet(USBDevice *dev, USBPacket *p); 5770d09e41aSPaolo Bonzini 5780d09e41aSPaolo Bonzini void usb_device_handle_attach(USBDevice *dev); 5790d09e41aSPaolo Bonzini 5800d09e41aSPaolo Bonzini void usb_device_handle_reset(USBDevice *dev); 5810d09e41aSPaolo Bonzini 5820d09e41aSPaolo Bonzini void usb_device_handle_control(USBDevice *dev, USBPacket *p, int request, 5830d09e41aSPaolo Bonzini int val, int index, int length, uint8_t *data); 5840d09e41aSPaolo Bonzini 5850d09e41aSPaolo Bonzini void usb_device_handle_data(USBDevice *dev, USBPacket *p); 5860d09e41aSPaolo Bonzini 5870d09e41aSPaolo Bonzini void usb_device_set_interface(USBDevice *dev, int interface, 5880d09e41aSPaolo Bonzini int alt_old, int alt_new); 5890d09e41aSPaolo Bonzini 5900d09e41aSPaolo Bonzini void usb_device_flush_ep_queue(USBDevice *dev, USBEndpoint *ep); 5910d09e41aSPaolo Bonzini 5920d09e41aSPaolo Bonzini void usb_device_ep_stopped(USBDevice *dev, USBEndpoint *ep); 5930d09e41aSPaolo Bonzini 5943b444eadSHans de Goede int usb_device_alloc_streams(USBDevice *dev, USBEndpoint **eps, int nr_eps, 5953b444eadSHans de Goede int streams); 5963b444eadSHans de Goede void usb_device_free_streams(USBDevice *dev, USBEndpoint **eps, int nr_eps); 5973b444eadSHans de Goede 5980d09e41aSPaolo Bonzini const char *usb_device_get_product_desc(USBDevice *dev); 5990d09e41aSPaolo Bonzini 6000d09e41aSPaolo Bonzini const USBDesc *usb_device_get_usb_desc(USBDevice *dev); 6010d09e41aSPaolo Bonzini 6020d09e41aSPaolo Bonzini int ehci_create_ich9_with_companions(PCIBus *bus, int slot); 6030d09e41aSPaolo Bonzini 6040d09e41aSPaolo Bonzini /* quirks.c */ 6050d09e41aSPaolo Bonzini 6060d09e41aSPaolo Bonzini /* In bulk endpoints are streaming data sources (iow behave like isoc eps) */ 6070d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_QUIRK_BUFFER_BULK_IN 0x01 6080d09e41aSPaolo Bonzini /* Bulk pkts in FTDI format, need special handling when combining packets */ 6090d09e41aSPaolo Bonzini #define USB_QUIRK_IS_FTDI 0x02 6100d09e41aSPaolo Bonzini 6110d09e41aSPaolo Bonzini int usb_get_quirks(uint16_t vendor_id, uint16_t product_id, 6120d09e41aSPaolo Bonzini uint8_t interface_class, uint8_t interface_subclass, 6130d09e41aSPaolo Bonzini uint8_t interface_protocol); 6140d09e41aSPaolo Bonzini 6150d09e41aSPaolo Bonzini #endif 616