1<sect1 id="ai-skycoords"> 2<sect1info> 3<author 4><firstname 5>Jason</firstname 6> <surname 7>Harris</surname 8> </author> 9</sect1info> 10<title 11>Coördinatenstelsels aan de hemel</title> 12<para> 13<indexterm 14><primary 15>Coördinatenstelsels aan de hemel</primary> 16<secondary 17>Overzicht</secondary 18></indexterm 19>Voor het bestuderen van het hemelgewelf is het allereerst nodig de positie van hemelobjecten vast te stellen. Om deze posities te kunnen aangeven hebben de astronomen verschillende <firstterm 20>coördinatenstelsels</firstterm 21> bedacht. Bij elk ervan hoort een coördinatenrooster geprojecteerd op de <link linkend="ai-csphere" 22>hemelbol</link 23>, analoog aan het <link linkend="ai-geocoords" 24>geografisch coördinatenstelsel</link 25> op de oppervlakte van de aardbol. De coördinatenstelsels verschillen alleen maar van elkaar door de keuze van het <firstterm 26>basisvlak</firstterm 27>, dat de hemelbol in twee gelijke helften verdeeld langs een <link linkend="ai-greatcircle" 28>grootcirkel</link 29> (het basisvlak van het geografische stelsel is het equatorvlak van de aarde). Elk coördinatenstelsel wordt genoemd naar het basisvlak dat wordt gebruikt. </para> 30 31<sect2 id="equatorial"> 32<title 33>Het Equatoriale coördinatenstelsel</title> 34<indexterm 35><primary 36>Coördinatenstelsels aan de hemel</primary> 37<secondary 38>Equatoriale coördinaten</secondary 39><seealso 40>Hemelequator</seealso 41> <seealso 42>Hemelpolen</seealso 43> <seealso 44>Geografisch coördinatenstelsel</seealso 45> </indexterm> 46<indexterm 47><primary 48>Rechte Klimming</primary 49><see 50>Equatoriale coördinaten</see 51></indexterm> 52<indexterm 53><primary 54>Declinatie</primary 55><see 56>Equatoriale coördinaten</see 57></indexterm> 58 59<para 60>Het <firstterm 61>equatoriale coördinatenstelsel</firstterm 62> is misschien wel het meest gebruikte coördinatenstelsel aan de hemel. Het lijkt ook het meest op het <link linkend="ai-geocoords" 63>geografische coördinatenstelsel</link 64>, omdat beide stelsels hetzelfde basisvlak hebben, en dus ook dezelfde polen. De projectie van de aardse equator (evenaar) op de hemelbol heet de <link linkend="ai-cequator" 65>Hemelequator</link 66>. Op dezelfde manier heten de projecties van de geografische polen op de hemelbol de <link linkend="ai-cpoles" 67>Hemelpolen</link 68>. </para 69><para 70>Echter, er is een groot verschil tussen de equatoriale- en geografische coördinatenstelsels: het geografische stelsel is gekoppeld aan de aarde, het draait met de aarde mee. Het equatoriale stelsel is gekoppeld aan de sterren<footnote id="fn-precess" 71><para 72>In werkelijkheid zijn de equatoriale coördinaten niet echt aan de vaste sterren gekoppeld. Zie <link linkend="ai-precession" 73>precessie</link 74>. En ook, als de <link linkend="ai-hourangle" 75>uurhoek</link 76> wordt gebruikt in plaats van de Rechte Klimming, dan is het equatoriale stelsel aan de aarde gekoppeld, en niet aan de vaste sterren.</para 77></footnote 78>, zodat het mee lijkt te draaien met de sterren langs de hemel, maar natuurlijk is het de aarde die onder de vaste sterrenhemel draait. </para 79><para 80>De hoekmaat in het equatoriale stelsel die overeenkomt met de breedte in het geografische stelsel heet <firstterm 81>Declinatie</firstterm 82> (afgekort Dec). Dit is de hoekafstand van (het middelpunt van) een object tot de hemelequator, van -90 (zuidelijke hemelpool) tot +90 graden (noordelijke hemelpool). De hoekmaat die overeenkomt met de lengte op aarde heet de <firstterm 83>Rechte Klimming</firstterm 84> (afgekort <acronym 85>RK</acronym 86>). Dit is de hoekafstand gemeten langs de equator, vanaf het <link linkend="ai-equinox" 87>lentepunt</link 88>, in oostelijke richting, tot aan de declinatiecirkel die door het (middelpunt van het) object gaat. Anders dan de lengte wordt de Rechte Klimming gewoonlijk uitgedrukt in uren in plaats van graden, omdat er een nauw verband bestaat tussen de schijnbare rotatie van het equatoriale coördinatenstelsel en de <link linkend="ai-sidereal" 89>sterretijd</link 90>, en de <link linkend="ai-hourangle" 91>uurhoek</link 92>. Aangezien de sterrenhemel in 24 uur een keer ronddraait (360 graden), komen elke 15 graden overeen met 1 uur Rechte Klimming (360 graden komen overeen met 24 uur). </para> 93<para 94>De equatoriale coördinaten voor deep-sky objecten (buiten ons eigen melkwegstelsel) en sterren veranderen niet merkbaar gedurende korte tijdsperioden, omdat zij niet worden beïnvloed door de <firstterm 95>dagelijkse beweging</firstterm 96> (van de sterrenhemel rond de aarde). Maar, merk op dat deze beweging <link linkend="ai-sidereal" 97>1 sterrendag</link 98> duurt, en niet een zonnedag). Deze coördinaten zijn geschikt voor het maken van catalogi van sterren en deep-sky-objecten. Dit geldt ook voor <firstterm 99>Galactische coördinaten</firstterm 100>, maar die zijn hier minder handig. Er zijn echter effecten die er de oorzaak van zijn dat de RK en Dec van objecten met de tijd veranderen, namelijk <link linkend="ai-precession" 101>Precessie</link 102> en <firstterm 103>Nutatie</firstterm 104>, en de <firstterm 105>Eigen beweging</firstterm 106>, waarvan het laatste erg klein is. Equatoriale coördinaten worden dus algemeen opgegeven voor een bepaalde <link linkend="ai-epoch" 107>epoche</link 108>, om rekening te kunnen houden met precessie. Veel voorkomende epoches zijn J2000.0 (<link linkend="ai-julianday" 109>Juliaans jaar</link 110> 2000) en B1950.0 (<firstterm 111>Besseliaans jaar</firstterm 112> 1950) (Noot vertaler: Het Besseliaans jaar is thans verouderd, waarom dat hier wordt genoemd is mij een raadsel). </para> 113</sect2> 114 115<sect2 id="horizontal"> 116<title 117>Het Horizontale coördinatenstelsel</title> 118 119<indexterm 120><primary 121>Coördinatenstelsels aan de hemel</primary> 122<secondary 123>Horizontale coördinaten</secondary 124><seealso 125>Horizon</seealso 126> <seealso 127>Zenit</seealso 128> </indexterm> 129<indexterm 130><primary 131>Azimut</primary 132><see 133>Horizontale coördinaten</see 134></indexterm> 135<indexterm 136><primary 137>Hoogte</primary 138><see 139>Horizontale coördinaten</see 140></indexterm> 141<para 142>In het horizontale coördinatenstelsel wordt de lokale <link linkend="ai-horizon" 143>horizon</link 144> van de waarnemer gebruikt als basisvlak. Dit vlak verdeelt de hemelbol eenvoudig in een bovenste halve bol, die zichtbaar is, en een onderste die niet zichtbaar is (omdat de aarde dat verhindert). De pool van de bovenste halve bol heet <link linkend="ai-zenith" 145>Zenit</link 146>. De pool van de onderste halve bol heet <firstterm 147>nadir</firstterm 148>. De hoekafstand van (het middelpunt van) een object tot de horizon heet de <firstterm 149>Hoogte</firstterm 150> (afgekort hgte). De hoekafstand van een object, gemeten langs de horizon vanaf het Noordpunt tot aan de meridiaan (door het middelpunt) van het object, in oostelijke richting, heet <firstterm 151>Azimut</firstterm 152>. (afgekort az). Het azimut is dus de richting waarin het object wordt gezien. Het horizontale coördinatenstelsel wordt ook wel eens het hgte/az-coördinatenstelsel genoemd. </para 153><para 154>Het horizontale coördinatenstelsel is gekoppeld aan de aarde, en niet aan de sterrenhemel. Daarom veranderen de hoogte en het azimut van een object met de tijd, als het object zich lijkt te verplaatsen aan de hemel. (Denk aan de dagelijkse beweging van de zon). Bovendien, omdat voor u het horizontale stelsel gebaseerd is op uw eigen lokale horizon, zal hetzelfde object op verschillende plaatsen op aarde, op hetzelfde tijdstip, niet op dezelfde hoogte en in dezelfde richting (azimut) worden gezien (hierop berust de astronomische plaatsbepaling). </para 155><para 156>Horizontale coördinaten zijn erg nuttig voor het bepalen van de tijdstippen dat een object opkomt of ondergaat. Op die momenten is de hoogte van het object namelijk = 0. (Bij opkomst is dan het azimut < 180 graden, bij ondergang > 180 graden). </para> 157</sect2> 158 159<sect2 id="ecliptic"> 160<title 161>Het Ecliptische coördinatenstelsel</title> 162 163<indexterm 164><primary 165>Coördinatenstelsels aan de hemel</primary> 166<secondary 167>Ecliptische coördinaten</secondary> 168<seealso 169>Ecliptica</seealso> 170</indexterm> 171<para 172>Het basisvlak van het ecliptische coördinatenstelsel is de <link linkend="ai-ecliptic" 173>ecliptica</link 174>. De ecliptica is de schijnbare baan van de zon langs de hemel gedurende een jaar. Het is ook de projectie van het baanvlak van de aarde op de hemelbol. De breedtehoek wordt de <firstterm 175>ecliptische breedte</firstterm 176> genoemd, en de lengtehoek de <firstterm 177>ecliptische lengte</firstterm 178>. Net zoals de Rechte Klimming in het equatoriale stelsel wordt de astronomische lengte gemeten vanaf het <link linkend="ai-equinox" 179>lentepunt</link 180>, in oostelijke richting. </para 181><para 182>Wat is het nut van een dergelijk coördinatenstelsel denkt u? Als u denkt dat het is voor het in kaart brengen van de objecten in het zonnestelsel, dan heeft u goed gedacht! Alle planeten (behalve Pluto) draaien hun rondjes rondom de zon in ten naaste bij hetzelfde vlak, dus zien we ze steeds in de buurt van de ecliptica (dat is: ze hebben altijd een kleine astronomische breedte). </para> 183</sect2> 184 185<sect2 id="galactic"> 186<title 187>Het Galactische coördinatenstelsel</title> 188 189<indexterm 190><primary 191>Coördinatenstelsels aan de hemel</primary> 192<secondary 193>Galactische coördinaten</secondary> 194</indexterm> 195<para> 196<indexterm 197><primary 198>Melkweg</primary 199></indexterm 200> In het galactische coördinatenstelsel is het vlak van de <firstterm 201>Melkweg</firstterm 202> de basis. De breedtehoek heet de <firstterm 203>Galactische breedte</firstterm 204>, en de lengtehoek de <firstterm 205>Galactische lengte</firstterm 206>. Dit coördinatenstelsel is handig voor de bestudering van de Melkweg zelf. Bijvoorbeeld, misschien wilt u weten hoe de sterdichtheid (aantal sterren in een bepaald volume) afneemt met de galactische breedte, dus hoe afgeplat de schijf van de Melkweg is. </para> 207</sect2> 208</sect1> 209